زشت و زیبای زلزله
زلزله یکی از مخرب‌ترین کابوس‌هایی است که می‌تواند زندگی میلیون‌ها نفر را در مناطق مختلف دنیا تهدید کند. این پدیده طبیعی مربوط به زمین زیر پای ما به دلیل بزرگی وسعت و نوع خطری که دارد کابوس زندگی اجتماعی و مدرن امروزی است. هرچند سال یک‌بار این قاتل پنهان‌شده در خروارها خاک در زیرزمین با تکان‌هایش جان هزاران نفر را در نقاط مختلف دنیا می‌گیرد و میلیاردها تومان خسارت‌های آشکار و پنهان به‌جا می‌گذارد. شاید جالب باشد بدانیم این پدیده مرگ‌آور در کنار تمام زشتی‌هایی که دارد زیبایی‌هایی را در طبیعت رقم می‌زند و می‌تواند حتی مفید باشد. در ادامه به زشت و زیبای این پدیده عجیب خواهیم پرداخت.
پدیده‌ای که هیچی سرش نمی‌شود
کارشناسان زلزله معتقدند این پدیده از هیچ معادله ریاضی تعریف‌شده‌ای پیروی نمی‌کند و وقتی اتفاق می‌افتد این ما هستیم که باید گلیم خود را از آب بیرون بکشیم. خانم پروین برازنده کارشناس ارشد ژئوفيزيك زلزله‌شناسی در رابطه با پیروی نکردن این پدیده از قوانین ریاضی معتقد است: « زمین‌لرزه يك فرآيند غیرقابل‌پیش‌بینی است كه هيچ معادله رياضي تعریف‌شده‌ای در رابطه با آن صدق نمی‌کند. برای مثال در فيزيك كلاسيك تخمين وضعيت مكاني و زماني يك وزنه در سقوط آزاد با كمك روابط امکان‌پذیر است اما پیش‌بینی زلزله از اين قاعده مستثنا است. آنچه حائز اهميت است این است که جوامع درحال‌توسعه نسبت به سایر جوامع آسیب‌پذیرترند و این موضوع در رابطه با سایر حوادث طبیعی هم موضوعیت دارد. در مناطق فقیرنشین و کمتر توسعه‌یافته تلفات انسانی شش برابر بیشتر از مناطق برخوردار است». زلزله می‌تواند به‌راحتی زندگی اجتماعی انسان را دگرگون کند و آسیب‌های این پدیده به افرادی که زنده می‌مانند بسیار زیاد است و حتی تا مدت‌ها می‌تواند بر روی زندگی فردی بازمانده‌ها تأثیرگذار باشد. بنابراین لازم است گروه‌های مشاوران و روانشناسان بعد از حوادثی مانند زلزله وارد عمل شوند تا تأثیرات این فجایع در زندگی بازمانده‌ها کم شود.
نوشدارو بعد از مرگ
مسئله مهمی که در اینجا مطرح می‌شود این است که امدادرسانی و اقدامات مؤثر در این رابطه باید قبل از وقوع حادثه اتفاق بیفتد که معمولاً در کشور ما این موضوع به بعد از بروز حوادث طبیعی موکول می‌شود. خانم براز در توضیح زمان مفید برای امدادرسانی به دو عامل زمان و مدیریت اشاره می‌کنند: «برای اینکه امدادرسانی مؤثر واقع شود در کشورهای توسعه‌یافته این زمان 12 ساعت در نظر گرفته می‌شود چراکه بعدازاین زمان امدادرسانی کمتر می‌تواند جان افراد را نجات دهد و این در حالی است که در مناطق کم برخوردار امدادرسانی به 100ساعت می‌رسد که چندان کارآمد نخواهد بود. شايد زلزله غیرقابل‌پیش‌بینی باشد اما با اتخاذ تدابير مديريتي و سیاست‌گذاری‌های درست و بجا می‌توان آثار آسیب‌های ناشي از زلزله را به حداقل رساند. ازجمله شاخص‌های مهم در جهت كاهش خسارت ناشی از زلزله مسئله آمادگي و آگاهي جامعه ، تأسیسات زير بنايي شهري، امكانات مقابله با حوادث طبيعي، چرخه مديريت بحران است. درواقع برنامه‌ریزی براي پیش‌گیری از فاجعه بخشي از خط‌مشی توسعه‌ی ملي هر كشور است و در اين راستا عوامل انساني و اقتصادي در تهیه‌ی هر طرحي براي مقابله با آثار زمین‌لرزه به‌حساب آورده می‌شوند. بسياري از شهرهای ايران در مقابل زمین‌لرزه‌های ٥/٥ تا ٦ درجه و روستاهاي فلات ايران ٤/٥ تا ٥ درجه به‌شدت آسیب‌پذیرند با درك اين مطلب آموزش و آگاهي همگاني مهم‌ترین موضوع در كاهش تلفات و خسارات تلقي می‌شود. در كشورهاي لرزه‌خیز كه تمامي اصول پيشگيري و ايمني و آگاهي صورت می‌پذیرد آمار تلفات و خسارات به‌مراتب كمتر از كشورهايي است كه توجهي به اين أمور ندارند. بايد بدانيم كه شناخت و آگاهي از خطر، آمادگي و نحوه غلبه بر خطر می‌تواند گام‌های مؤثر و مفيدي در مصونيت تلقي شوند».
زلزله و اثرات اجتماعی همچون کوه یخ
زلزله در دسته بلایای طبیعی دسته‌بندی می‌شود که در کنار اثرات مخرب اقتصادی ابعاد مختلفی از زندگی روانی-اجتماعی افراد را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد که کمتر موردتوجه قرار می‌گیرد. در هنگام بلایای طبیعی با توجه به ابعاد فاجعه پای کمک‌های بین‌المللی هم مطرح می‌شود و بعد از امدادرسانی معمولاً افراد فاجعه دیده به حال خود رها می‌شوند و موضوع به فراموشی سپرده می‌شوند. این در حالی است که در حادثه‌ای مانند زلزله افراد با از دست دادن‌های گسترده اعضا خانواده و اقوام مواجه می‌شوند و موضوع معلولیت‌های جسمی حرکتی از دیگر تبعات این فاجعه است. درواقع بلایی طبیعی به کوه یخ تشبیه می‌شود که قسمت اعظم آن در زیرآب قرار دارد و به چشم نمی‌آید، از دست دادن دوستان و اعضا خانواده و محرومیت‌های جسمانی قسمت بیرونی آن است و معلولیت عواقب روانی ناشی از این حادثه که گاهی تا پایان عمر باقی می‌ماند، بخش اصلی این کوه یخ را تشکیل می‌دهند که در اکثر مواقع مورد غفلت قرار می‌گیرند و این زخم های روانی گرچه پنهان هستند ولی موجب رنج و ناتوانی و افت کارکردهای بسیاری از افراد می‌شوند.این افراد بعدازاین حوادث گاهی تنها گذاشته می‌شوند و این در حالی است که باید گروه دوم از امدادرسانان وارد عمل شده و ازنظر روانی و اجتماعی مسائل و مشکلات زلزله‌زده‌ها را حل کنند. در چنین وضعیتی افراد آسیب‌دیده دوست دارند دیده‌شده و نیازهایشان موردتوجه قرار بگیرد. بعد از نیروهای امدادی روانشناسان و مددکاران اجتماعی می‌توانند در مرحله دوم وارد عمل شده و به آسیب دیدگان کمک کنند. روانشناسان با توجه به نیازها و خسارت‌های واردشده به افراد که عموماً سوگوار هم هستند می‌توانند از بروز مشکلات بعدی در این افراد جلوگیری کنند.
زیبایی‌های زلزله
زلزله در کنار فجایعی که برای زندگی اجتماعی انسان‌ها ایجاد می‌کند و باعث می‌شود آنها تا مدت‌ها درگیر جبران خسارت‌های روحی-روانی و اقتصادی باشند تأثیرات قابل‌توجهی هم بر روی محیط‌زیست دارد. اما توجه به اینکه زلزله‌ها می‌توانند باعث شوند که منابع زیرزمینی مانند نفت و گاز در دسترس تر قرار بگیرند می‌تواند نگاه ما را نسبت به این پدیده عجیب تغییر دهد. پدیدار شدن میدان‌های جدید نفتی و یا گازی و یا هر دو می‌تواند از اثرات یک زلزله بزرگ در اعماق زمین باشد. تصور کنید یک کشور فقیر که دستش از منابع طبیعی و چاه‌های نفت دور است به دلیل یک زلزله ویران گر به منابع عظیم ثروت دسترسی پیدا کند هرچند این موضوع شبیه فیلم‌های علمی تخیلی است اما وقوع آن غیرممکن نیست چراکه ما نمی‌دانیم در زیر کیلومترها سنگ و خاک چه چیزی پنهان‌شده است. خانم برازنده به عنوان کارشناس ارشد زلزله در این رابطه معتقد است: «زلزله ها می توانند بسیار متفاوت هم دیده شوند و آنها با نیروی زیادی که دارند قادرند با تأثیر بر روی محیط‌زیست زندگی ما را دگرگون کنند که در جذاب‌ترین شکل ممکن پیدا شدن میدان‌های نفتی و گازی است. از طرفی حرکت‌های زمین در جریان زلزله می‌تواند باعث شود که معادن و مواد موردنیاز ما انسان‌ها به سطح زمین نزدیک‌تر شده و یا آشکار شوند. ایجاد دریاچه‌های طبیعی به دلیل ریزش کوه در مسیر رودخانه‌ها از دیگر مواردی است که می‌تواند چهره یک منطقه را دگرگون کرده و حتی بر روی گردشگری یک منطقه اثرگذار باشد و درنهایت بر روی کیفیت زندگی جوامع محلی اثر مثبت خود را با افزایش درآمد از محل گردشگری نشان دهد. بوجود آمدن چشمه های جدید و گوارا هم از دیگر تاثیرات زلزله ها است که می توان انتظار داشت در منطقه ای دیده شود و یا در نهایت همین چشمه ها با باز شدن راهشان به سطح زمین دریاچه ها و رودها را ممکن است ایجاد کنند».
سخن آخر
زندگی اجتماعی ما انسان ها بعد از میلیون ها سال بلایای طبیعی بر روی این کره خاکی بوجود آمده است و بسیاری از زیبایی هایی که امروز شاهد آن هستیم ناشی از همین طوفان ها و سیل ها و زلزله ها است. طبیعت راه خود را به پیش می برد و این ما هستیم که باید خودمان را با آن وقف داده و اجازه ندهیم راه طبیعت سد راه زندگی ما انسان ها شود. مدیریت صحیح و پیشگیر ها قبل از وقوع زلزله و مناسب سازی منازل مسکونی و مراکز حیاتی می تواند تا حد بسیار زیادی از بروز فجایع گسترده جلوگیری کند که این کار هزینه بسیار کمتری نسبت به مشکلات بعد از حادثه خواهد داشت.
سعید ضروری – روزنامه جام جم
